دفاع مشروع در حقوق کیفری به معنای استفاده از اقدامات لازم برای دفع خطر غیرقابل اجتناب است که به فرد یا دیگری وارد میشود. این دفاع در شرایط خاصی قابل پذیرش است و زمانی که فرد هیچ راه دیگری برای جلوگیری از خطر نداشته باشد، عمل او به عنوان جرم محسوب نمیشود.
برای این که عمل دفاع مشروع تلقی شود، باید چند شرایط اساسی وجود داشته باشد:
- تهدید فوری و غیرقابل اجتناب: خطر یا تهدید باید واقعی و فوری باشد، یعنی شخص باید بلافاصله با تهدید مواجه شود و زمان برای اقدام دیگر یا فرار نداشته باشد.
- تناسب دفاع با تهدید: اقدام دفاعی باید متناسب با شدت تهدید باشد. به این معنا که دفاع نباید فراتر از حد ضرورت و برای دفع تهدید باشد.
- عدم امکان دفع خطر به طرق دیگر: فرد باید تمامی تلاشهای منطقی را برای دفع خطر بدون وارد کردن آسیب به شخص تهدیدکننده انجام داده باشد و در صورت عدم امکان، اقدام دفاعی را انجام دهد.
در مثال شما، هنگامی که شخصی به شما حمله کرده و قصد وارد کردن ضربه به سر شما را دارد، و شما برای دفع این تهدید ضربهای به پای او وارد میکنید، دفاع شما مشروع است به شرطی که هیچ راه دیگری برای جلوگیری از خطر نداشته باشید و عمل شما با شدت تهدید متناسب باشد. این حالت اگر به شرایط دفاع مشروع برسد، نمیتوان آن را جرم دانست و فرد از مجازات معاف خواهد بود.
مفهوم در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی
ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی ایران به بررسی مفهوم دفاع مشروع و شرایط آن پرداخته است. این ماده بیان میکند که اگر تهدید و خطری علیه «نفس»، «عرض»، «مال»، «ناموس» و «آزادی تن» فرد وجود داشته باشد، او میتواند از خود دفاع کند و این دفاع مشروع تلقی میشود.
۱٫ نفس
در این ماده، نفس به معنای سلامت جسمانی و بدنی فرد است. به عبارت دیگر، تهدیداتی که سلامت فیزیکی و جان فرد را در معرض خطر قرار دهد، میتواند دلیل بر مشروعیت دفاع باشد. مثالی که در مطالب قبلی آورده شد، جایی که فردی قصد ضربه به سر شما را دارد و شما برای جلوگیری از آسیب از خود دفاع میکنید، مصداق تهدید علیه «نفس» است.
۲٫ عرض
عرض در لغت به معنای آبرو است. طبق ماده ۱۵۶، اگر خطری متوجه شرف، آبرو و حیثیت فرد شود، او میتواند از خود دفاع کند. این خطر میتواند شامل تهدیدات لفظی، رفتارهای تحقیرآمیز یا حملات به شخصیت و آبروی فرد باشد. در این موارد، فرد حق دارد برای حفظ عزت و شرافت خود اقدام کند.
۳٫ مال
دفاع مشروع در صورت تهدید به مال نیز قابل قبول است. اگر فردی قصد دزدی یا تهدید به سرقت اموال شما را داشته باشد و شما راه دیگری برای جلوگیری از این عمل نداشته باشید، دفاع شما مشروع خواهد بود. این مورد به ویژه زمانی که تهدید متوجه اموال شما باشد، کاربرد دارد.
۴٫ ناموس
در این بخش، ناموس به عصمت و پاکدامنی افراد اشاره دارد. اگر کسی قصد تجاوز به ناموس شما را داشته باشد یا تهدید به چنین عملی کند، شما مجاز به دفاع از خود خواهید بود. دفاع مشروع در این مورد به حفاظت از حریم شخصی و اخلاقی فرد مربوط میشود.
۵٫ آزادی تن
آخرین مورد از تهدیدات در ماده ۱۵۶، تهدید به آزادی تن است. این زمانی مطرح میشود که فردی در حبس یا محدودیت قرار دارد و قصد دارد از آزادی خود دفاع کند. به عبارت دیگر، اگر فردی در موقعیتهای بازداشت یا زندانی شدن قرار گیرد و برای آزادی خود به اقداماتی بپردازد، این دفاع از آزادی تن مشروع محسوب میشود.
شرایط تحقق دفاع مشروع
برای تحقق دفاع مشروع، ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی چهار شرط اساسی را تعیین کرده است که باید به طور همزمان وجود داشته باشند تا دفاع فرد از خود مشروع تلقی شود. در ادامه، این شرایط را به زبان سادهتر توضیح میدهیم:
۱٫ ضرورت دفاع
فرد باید در شرایطی قرار داشته باشد که هیچ راه دیگری برای دفع خطر نداشته باشد. به عبارت سادهتر، اگر فرد قادر به فرار، تماس با پلیس یا انجام اقدام دیگری برای جلوگیری از تهدید نباشد و تنها راه مقابله با خطر، دفاع شخصی باشد، این شرط محقق میشود. به عنوان مثال، اگر فردی قصد حمله به شما داشته باشد و شما نتوانید از محل حادثه فرار کنید یا کمک بخواهید، دفاع شما مشروع خواهد بود.
۲٫ معقولیت و خوف عقلایی
دفاعی که فرد انجام میدهد باید بر اساس دلایل و قرائن معقول باشد. یعنی فرد باید از خود دلیل قانعکنندهای داشته باشد که تهدید واقعاً جدی است و عمل دفاعی او لازم و متناسب با تهدید باشد. همچنین، باید خوف عقلایی وجود داشته باشد، یعنی تهدید باید به حدی باشد که یک فرد عاقل و معمولی نیز آن را به عنوان خطر واقعی و قابل توجه درک کند. به طور مثال، اگر فردی با چاقو به شما حمله کند، احتمال تهدید جدی و فوری برای شما وجود دارد.
۳٫ عدم تقصیر فرد در به وجود آمدن خطر
فرد نباید در به وجود آمدن خطر تقصیر یا اقدامی نادرست داشته باشد. به این معنا که او نباید خود به طور عمدی یا با بیاحتیاطی به موقعیتی وارد شده باشد که منجر به تهدید یا خطر برای خود یا دیگران شود. به عنوان مثال، اگر فردی بدون دلیل به کسی توهین کند و بعد از آن مورد حمله قرار گیرد، دفاع مشروع در این حالت قابل پذیرش نخواهد بود چون فرد در به وجود آمدن آن تهدید نقش داشته است.
۴٫ عدم امکان کمک از پلیس یا دیگر افراد
در شرایطی که فرد با تهدید مواجه است، باید امکان درخواست کمک از پلیس یا دیگر افراد وجود نداشته باشد. به عبارت دیگر، اگر فرد قادر به دریافت کمک از نهادهای قانونی یا افراد دیگر نباشد و تنها گزینه باقیمانده برای جلوگیری از خطر، دفاع شخصی باشد، این شرط محقق میشود. این مورد در مواقعی که فرد در مکانی دورافتاده یا در شرایط بحرانی قرار دارد، بیشتر مصداق پیدا میکند.
نتیجهگیری
برای آن که دفاع از خود به عنوان دفاع مشروع شناخته شود، باید این چهار شرط به طور همزمان وجود داشته باشد. اگر حتی یکی از این شرایط محقق نشود، دفاع ممکن است به عنوان اقدام غیرمجاز و جرم تلقی شود. این شرایط، هدفشان این است که تنها در مواقع ضروری و معقول، افراد بتوانند از خود دفاع کنند بدون این که به ضرر دیگری اقدام کنند.
