خصوصیات و اقتضائات فضاي سایبر

خصوصیات و اقتضائات فضاي سایبر

ماهیت عام جهانی

اگرچه فضاي سایبر در قلمرو حاکمیت دولت و کشور خاصی نیست و هیچ دولتی نمی تواند ادعاي حاکمیت مطلق بر آن را داشته باشد، اما نهایتاً در حاکمیت جامعۀ جهانی است و دولت ها، به اتفاق، صاحب صلاحیت اند که در مورد آن تصمیم گیري کنند. به عبارت دیگر، فضاي سایبر، همچون قلمرو دریاهاي آزاد است که اگرچه هیچ کشوري توان وضع قانون و اعمال حاکمیت در خصوص آن را ندارد، اما جامعۀ جهانی براي انتظام بخشی به آن، چاره اي جز وضع مقررات از طریق کنوانسیون ها و پروتکل هاي مختلف ندارد.

نمایندة یونسکو، در کنگرة بین المللی ” اخلاق و اطلاعات”  تلویحاً به این نگاه اشاره کرده است، بـا شناخت نقش مرکزي و راهبردي اطلاعـات در همۀ فعالیت هاي زندگی کنونی از سیاست تـا عملیات بانکی، از آموزش تا مصرف، از عملکرد دولت تا نظام اجتماعی حقـوقی تـا سـازماندهی فرهنگ و هویت ملی به زودي ضرورت پدید خواهد آمد تا مذاکرات خاص آن براي یک توافق سیاسی، دربارة اصول بنیادي حقوق اطلاعاتی، آغاز شود .

در حالیکه، مباحثه هـاي مربـوط بـه تضـمین حقوق بشر و حفظ محیط زیست، براي حساس سازي گسترده افکار عمومی نسبت به این مسائل از قرن گذشته تاکنون، همچنان ادامه دارد و پیوسته طرفداران بیشتري پیدا می کنند.

 

خصوصیات و اقتضائات فضاي سایبر

در این قسمت خصوصیات و اقتضائات فضاي سایبر مورد بررسی قرار می گیرد.

خصوصیات فضاي سایبر

خصوصیت، ویژگیهاي وجودي یک پدیده است که به واسطۀ این ویژگیها، موجودیت آن پدیده وصف می شود. خصوصیات وجودي فضاي سایبر عبارت اند از:

• ناملموس بودن

فضاي سایبر، به دلیل اینکه الکترونیکی است، قابل لمس نیست و قلمرویی انتزاعی وشکل گرفته در خلأ است؛ به همین علت عنصر زمــان و مکان، در فضاي سایبر مفهوم نــدارد.  اصطلاح ” فضا” نیز دال بر همین موضوع است، چون ” مکان” جایی است که از نظر منطقی طول، عرض و ارتفاع دارد، در حالیکه فضا فاقد این اوصاف است.

• دسترسی آسان

عدم تمرکز و دسترسی آسان در هر زمان و مکانی، از جمله ویژگی هاي ذاتی فضاي سایبر است .  این دسترسی آسان از این جهت قابل توجه است، که در هر شرایطی و در هر مکانی که امکان دسترسی به این فضا مهیا شد، کاربر واردشده، با همۀ کاربران حاضر در آن، از نظر امکان و نقطه حضور، در شرایط یکسان خواهد بود.

• قلمرو بینهایت

چون عنصر زمان و مکان، در فضاي سایبر بی معنا است و این فضا در نوعی خلأ  شکل گرفته، بنابراین در آن، حد و مرزي قابل ترسیم نیست و حضور در فضاي سایبر، عرصه را بر دیگران تنگ نمی کند، رقابت در این فضا نیز، به معناي مرسوم در جهان واقعی، قابلیت تحقق ندارد.

• تخصصی بودن فضا

ورود به فضاي سایبر، علاوه بر توانایی هاي عمومی، نوعی تخصص و آشنایی را، ولو اجمالی، با اصطلاحها و ابزارهاي نرم افزاري مخصوص آن لازم دارد. به عبارت دیگر ،جهـان شـمولی زبان دیجیتال، منطـق کاملاً شبکه اي و همچنین معماري خاصی که موجب دشوار یا غیرممکن شدن سانسور و کنتـرل می شود، از ویژگیهاي قابل توجه فضاي سایبر به شمار می آید .

• تعاملی بودن

در فضاي واقعی رفتارها اغلب جنبۀ فردي دارد و یک طرفه است مانند راه رفتن، خوردن ،نوشتن و … در حالیکه، در فضاي سایبر، اساساً رفتار یک جانبه بی معنا است و هر کنش و تراکنشی در این فضا، به معنی دادن یا گرفتن اطلاعات ” به” یا ” از”  افراد معلوم یا ناشناس است .

• غیرقابل کنترل بودن

غیرملموس و بینهایت بودن فضاي سایبر، که امکان حضور فیزیکی نیروهاي بازدارنده را از بین برده است، موجب شده، این فضا، در مقایسه با فضاي واقعی، قابلیت کنترل نداشته باشد و هر کاربر حاضر در این فضا، خود را سلطان بلامنازع آن میشمارد. عدم کنترل این فضا، به حدي است که برخی ادعا کرده اند، با ورود عصر فناوري اطلاعات و فضاي سایبر، حق حریم را باید به فراموشی سپرد.

• عدم امکان قلع قطعی اطلاعات

در دنیاي واقعی، عمل زیان بار ماهیت موقتی دارد و با گذشت زمان قابل ترمیم است؛ در حالیکه در فضاي سایبر، هر گونه اطلاعات و محتواي واردشده در آن، امکان قلع قطعی ندارد؛  چون به محض ورود، قابلیت دسترسی را در هر نقطه و براي هر کسی دارد.

• وسعت ضرر و عدم امکان مهار واقعی خسارت

چون زمان و مکان، در فضاي سایبر بی معنا است و در خلأ شکل گرفته است، زیان حادث در این فضا، از لحاظ ماهیت داراي فزایندگی لحظه اي است و به صورت مستمر، با کپی در سایر تارنماها و تخلیه و بارگذاري مجدد در حال تکثیر و افزایش است .

 

• هویت پنهان یا دروغین حاضران فضاي سایبر

غیرملموس بودن فضاي سایبر، موجب شده بسیاري از حاضران و کاربران این فضا، باهویت دروغین یا ناشناس در آن فعالیت کنند و همین ناشناسی مقتضی است که اشخاص ،به راحتی مرتکب رفتارهایی می شوند که در فضاي واقعی از ارتکاب آن ابا دارند. به این حالت، در اصطلاح روانشناسی  ،” بازداري زدایی” گفته می شود .

ب. اقتضائات فضاي سایبر

منظور از اقتضائات  نتایج و الزام هایی است که از ویژگیها و خصوصیات پیش گفته ناشی می شود.

اهم این اقتضائات عبارت اند از:

• رسانه بودن فضاي سایبر

مهمترین اقتضاء ماهیتی فضاي سایبر، کارکرد آن به عنوان یک رسانه اسـت. صـاحب نظـران علوم اجتماعی، رسانه را از نظر پایگاه شکل گیري و نـوع ارائـۀ محتـوا بـه دو دسـتۀ رسـانه جمعی و رسانۀ اجتماعی تقسیم بندي کرده انـد . رسـانۀ جمعـی ماننـد تلویزیون و مطبوعات، داراي جایگاه اجتمـاعی یـک طرفـه بـا مخاطبـان خـود هسـتند؛ امـا رسانه هاي اجتماعی، در ارتباط با مخاطبان خود، جایگاه دوطرفه و غیرمنفعل دارنـد. فضـاي سایبر، نوعی رسانۀ اجتماعی است که در کنترل مالـک خاصـی نیسـت و طیـف وسـیعی از تفکرات عمومی در آن یافت می شود. به گونه اي که امکانات رسانه هاي اجتماعی، براي تمام کاربران یکسان است و بحث و گفـت وگـوي دو طرفــه میـان مخاطبـان و بررسـی فـوري بازخورد محتواي ارائه شده وجود دارد .

از طرف دیگر، فضاي سایبر به عنوان رسانۀ اجتماعی، ماهیتی چندرسانه اي دارد. بدین معنا که در قالب معین و تعیین شدة قبلی، کارکرد ندارد، بلکه همزمان، قابلیت این را دارد که کارکردهاي مختلف و متفاوت یک رسانه را عهده دار شود؛ به گونه اي که، همزمان میتوان در فضاي سایبر محتواي تصویري، صوتی یا مکتوب مشاهده کرد. در عین حال، گسترة آن نیز جهانی است؛ محدود به قلمرو خاص و در مالکیت گروه یا شخص معینی هم نیست و محدودیت هاي مرسوم رسانه هاي سنتی را، مانند معدود بودن تعداد کانالها ندارد.

اگرچه فضاي سایبر، به عنوان رسانه تلقی می شود، اما تابع محض اصول و ضوابط حاکم بر رسانه ها نخواهد بود. چون رسانه بودن، تنها کارکرد فضاي سایبر نیست و این فضا، با همۀ اشتراکاتی که با ویژگیهاي رسانه دارد، تفاوتهاي اساسی با آن دارد.

از جمله اینکه، در اصل در فضاي سایبر، بر خلاف سایر رسانه ها، اطلاعات به مخاطب ارائه نمی شود، بلکه توسط اشخاص و به درخواست خودشان از طریق جستجو یا کلیک ، در دسترس آنها قرار می گیرد. از این رو، اقدام تولید و عرضه کنندگان و اطلاعات، در فضاي سایبر را، بر خلاف مطبوعات و سایر رسانه ها، نمیتوان همیشه ارائۀ اطلاعات دانست؛ بلکه آنها، تنها امکان ارتباط را، براي کاربران و استفاده کنندگان فضاي سایبر فراهم می آورند . ایشان خود، اطلاعات مورد نظرشان را تحصیل میکنند و در این مورد آزادي عمل دارند.

 

 

• گردش آزاد اطلاعات

اطلاعات یا محتوا در فضاي سایبر، به مثابۀ خون در رگ است و به عقیدة برخی ،شکل گیري فضاي سایبر، نتیجۀ فرایند دایم نوآوري و قابلیت دسترسی آزاد به اطلاعات بوده است . فضاي سایبر، با وجود اطلاعات یا امکان وجود اطلاعات در آن است که تبلور پیدا می کند و بدون آن، فضاي سایبر، معناي خود را از دست می دهد. اصل گردش آزاد اطلاعات از جمله اصول مهم شهروندي است، که دولتها موظف به رعایت آن هستند.

در کشور ما نیز، با تصویب قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، مصوب ۱۳۸۸، بر این موضوع تأکید شده است  و نه تنها مؤسسه هاي عمومی و دولتی مکلف به ارائه و انتشار اطلاعات مربوط به خود هستند؛ بلکه به موجب مادة ۸ قانون مزبور، کلیۀ مؤسسه هاي عمومی و خصوصی، در قبال درخواست اشخاص ثالث که اطلاعات مربوط به آنها است ،ملزم به ارائۀ اطلاعات به ایشان هستند.

بنابراین، با اینکه اصل گردش آزاد اطلاعات در فضاي واقعی، یکی از ملاكهاي ارزیابی کیفیت پیشرفت جوامع و رعایت حقوق شهروندي است و دولتها، هر کدام، بسته به نگرش اجتماعی و سیاسی خود، آن را محدود یا مجاز می کنند.  این اصل در فضاي سایبر از جمله اصول ذاتی است که رعایت نکردن آن، به معنی نابودي فضاي سایبر خواهد بود . ورود  و خروج و گردش اطلاعات در فضاي سایبر، از طریق جستجو صورت می گیرد ،از لوازم ذاتی این فضا است به هیچ عنوان، امکان محدود کردن آن از طریق نرم افزار یا سخت افزار وجود ندارد.

• آزادي بیان

اصل آزادي بیان از جمله حقوق اساسی و بنیادین بشري است که در اصول ۱۸ و ۱۹  اعلامیه جهانی حقوق بشر و نیز بند ۲ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مورد توجه قرار گرفته است. برخی معتقدند آزادي اطلاعات نشئت گرفته از اصل آزادي بیان است . ولیکن به نظر می رسد، میان این دو اصل تفاوت وجود دارد. آزادي بیان، مفهومی اعم از آزادي اطلاعات دارد و آزادي اطلاعات، بیشتر در ارتباط با مراجع عمومی و دولتی مفهوم پیدا می کند.

به عبارت دیگر، آزادي اطلاعات از حقوق شهروندي و آزادي بیان از حقوق انسانی و مقدم بر آن است. آزادي بیان از این جهت به عنوان اقتضاء ماهوي فضاي سایبر اهمیت دارد که این فضا علاوه بر جنبۀ عمومی، یک کارکرد تخصصی، به عنوان رسانه دارد و اصل مهم حاکم بر هر رسانه اي، اصل آزادي بیان است؛ به گونه اي که هر اقدام محدود یا کنترل کننده در این فضا ممکن است با شائبۀ یا انتقاد مخالفت با آزادي بیان مواجه شود.

حمایت دولتها، براي تحقق اصل آزادي بیان و اطلاعات، در فضاي سایبر تأکید شده است. از جمله مصوبۀ یونسکو که در بخشی از آن مقرر شده براي دموکراتیک کردن روش دسترسی به فناوري هاي اطلاعات و ارتباطات، احتمال موفقیت روشی کند، بی نظم و بدون برنامه درست قبلی، نسبت به روشی با حضور جامعۀ مدنی، رسانه ها، دولت و بخش خصوصی که به صورت متحد کار می کنند، بسیار کمتر است.

یک برنامۀ منسجم ملی، در زمینۀ فناوري اطلاعات و ارتباطات، مشارکت فعالان ارتباطات دوربرد و ارائه دهندگان خدمات اینترنتی را، براي اجراي آن و تدوین سیاستی در زمینۀ قیمت گذاري،که نیازهاي جوامع درحاشیه مانده را در نظر بگیرد، ایجاب می کند.

چنین برنامه اي همچنین سازمانهاي جامعۀ مدنی را موظف می سازد بر محور هدفهاي مشترك بسیج شوند و به توانمندسازي از طریق آموزش حرفه اي و حساس کردن مردم کمک کنند. علاوه بر این، ممکن است انجام اصلاحات قضایی یا نهادي الزام باشد تا تنظیم مقررات منسجم براي فناوري اطلاعات و ارتباطات را تضمین کند. همۀ دست اندرکاران باید در ایجاد زیرساختار مناسب شرایط محلی، با هدف تأمین شبکه هاي با هزینه کمتر و طول باند بیشتر براي همه جوامع و به ویژه در حاشیه مانده ترین جوامع مشارکت داشته باشند.نه و در برخی موارد از واژة کامپیوتر استفاده کرده است.